toespraken

23 June 2013

Toespraak tijdens de dag van de turf nav leaderproject ‘turfrelicten in beeld, een toekomst!’

Beste,

Welkom op de dag van de turf. Deze dag is een internationaal gebeuren. Lang voor er nog maar sprake was van België, Nederland of Vlaanderen werd er gedurende bijna 5 eeuwen turf gewonnen in de driehoek Antwerpen – Bergen Op Zoom, Breda. De veenvorming, de turfwinning en het turftransport hielden immers niet op bij de grens. Integendeel, de grens tussen Nederland en België is in deze regio juist gelegd in de uitgestrekte moervelden. Turfwinning was wat mensen in de streek samenbond.

Maar de turfgeschiedenis leeft! De geschiedenis van de Turf spreekt vele mensen tot de verbeelding. Diverse verenigingen, personen, gemeenten,… zijn actief rond het thema ‘Turf’.

Zowel op landschappelijk, cultuurhistorisch als toeristisch vlak. Er bestaat heel veel kennis en literatuur en er zijn tal van concrete ideeën om aan de slag te gaan met dit waardevol stukje erfgoed. Het grote probleem is echter dat de turfregio zich situeert over de landsgrenzen van Belgie en Nederland heen ,waardoor het moeilijk is voor lokale verenigingen en gemeenten om het gehele plaatje van de turfgeschiedenis in de kijker te brengen. Een aantal voorbereidende succesvolle acties in 2011 en 2012 hebben aangetoond dat het hele verhaal van de turfwinning een kans was om grensoverschrijdend mee aan de slag te gaan.
Regionaal Landschap de Voorkempen, Streekhuis Brabantse Wal en gemeente Rucphen namen in 2012 het initiatief om heel het verhaal van de turfwinning terug onder de mensen te brengen door het transnationaal leaderproject turfrelicten in beeld, een toekomst! voor te bereiden. Dit in samenwerking met gemeenten uit de grensregio en tal van lokale verenigingen en vrijwilligers.
Op deze dag van de turf, wordt de turfwinning terug in beeld gebracht als…
(1)… een verhaal van cultuurhistorie:Er werd heel wat kennis en info over de turfwinning verzameld en verwerkt, vandaag wordt die kennis verspreid.
(2)… relicten in het landschap: sluisjes, grenspalen, grachten en vaartresten, vennen … vormen nog relicten in het landschap.
(3)… een toeristisch product: Door de geschiedenis van de turfwinning toeristisch te vermarkten kan je mensen informeren over een zeer waardevol stukje geschiedenis van een streek.

Vandaag kunnen inwoners, recreanten en toeristen de turfwinning opnieuw beleven via een dubbele fietstocht langs turfvaarten in België en Nederland. Straffe verhalen en leuke anekdotes tijdens deze grensoverschrijdende fietstocht nemen je mee terug naar de tijd van de veenontginningen. Onder het genot van het heerlijke turfbier en het lekkere turfijsje ontdek je via tal van informatiepunten deze rijke geschiedenis die het landschap gedurende 5 eeuwen op de schop heeft genomen.

  1. Vijf Eeuwen turfgeschiedenis in een notedop door Cor Rops, heemkunde kring Vrijheid van Rosendaele (10min)

Tot 1200 na Christus bestond het landschap van West-Brabant en de Noorderkempen uit grote moerassen, vennen en heidevelden. Er woonden weinig mensen, vooral in de rivierdalen, zoals het dal van de Kleine Aa/Molenbeek ofwel in Kalmthout, Essen en Nispen. Rond 1250 ontdekte moerneerders uit de toen al grote steden in Vlaanderen en Brabant, Gent, Brugge en Antwerpen, dat uit de moeren (moerassen) brandstof gewonnen kon worden. Aan energie hadden deze steden een groot gebrek.
Van 1250 tot 1750 werd turfwinning in West-Brabant en De Noorderkempen een zeer belangrijke economische activiteit. De Roosendaalse Vaart (1449)en de Bredase Vaart (1618) werden gegraven om de moeren van de Maatjes te ontwateren, waarna de soms 5 meter dikke, hoogwaardige turflaag kon worden afgegraven. De in De Maatjes gewonnen turf werd afgevoerd naar Roosendaal of Breda.
De westelijke turfvaarten De Oude Moervaart en De Zoom zijn gegraven om de turf uit De Nol, Het Moerven, Ouwervelden en Wouwse Plantage te vervoeren naar Roosendaal of Bergen op Zoom.

Nieuwmoer en Schijf hebben hun ontstaan te danken aan de turfwinning. Veel gezinnen in Nieuwmoer en in Schijf van de turfwinning geleefd. Vaarten graven, turf steken, turf drogen, turven laden op de platte schuiten. De schuiten al schuttend van de ene naar de andere stuw trekken om de turf af te voeren naar de overslagplaatsen zoals Bergen op Zoom, Roosendaal, Oudenbosch, Leur, Breda en Bergen op Zoom.

Het was hard werken in de Turf voor weinig loon. Maar er was in ieder geval werk. Vaarten graven en onderhouden, stuwen bouwen, schuiten bouwen, turven overladen in de havens. Maar het grote geld werd verdiend door de turfhandelaren en de grootgrondbezitters. Zij bezaten de rechten om de turf af te graven, concessies.

Rond 1750 was het gedaan met de grootschalige turfwinning. De meeste turf was afgegraven. De dikke lagen turf waren in 10.000 jaren met slechts millimeters per jaar opgebouwd. In 500 jaren is deze gewonnen voor energie. Het grootschalig turfwinnen was rond 1750 gedaan.

De uitgemoerde gronden vervielen tot woeste gronden, want op de meeste van deze gronden viel geen brood op te verdienen. De afgegraven gronden zouden immers weer moeras worden. Moergronden verstilden.

Turfvaarten werden landwegen, of werden afvoerkanalen om het water van de landbouwgronden af te voeren, zoals de Roosendaalse Vaart en de Bredase Vaart.
Pas veel later werden De Maatjes en het Stappersven zeer waardevolle natuurgebieden. Maar ook dankzij de turfwinning konden prachtige landerijen zoals De Greef, Hemelrijk, Wouwse Plantage, Vreede Oord, De Moeren en De Lokker tot ontwikkeling komen.
Het zijn restanten, relicten uit de tijd dat hier grootschalig turf werd gewonnen.

Zeer velen zijn deze geschiedenis van onze regio vergeten. Dat geldt voor de meeste Westbrabanders in Nederland, maar ook voor de inwoners van Wuustwezel, Essen en Kalmthout in België.
De historicus en landschapsdeskundige Dr. Karel Leenders heeft deze turfgeschiedenis onderzocht. Hij schreef het boek Verdwenen Venen. Hiervoor kreeg hij in België de Geschiedenisprijs. Dit wetenschappelijk boek is de basis van wat we vandaag allemaal gaan zien. Het boek Verdwenen Venen is al jaren uitverkocht, maar wordt, op initiatief van het Regionaal landschap De Voorkempen door Karel herschreven. Aanvullend op Verdwenen Venen heeft Karel de erfgoedgids “Sporen in het Landschap, vijf eeuwen tufwinning tussen Wuustwezel en Roosendaal” geschreven. Dit boek vertelt in zeer aansprekende taal de vijf eeuwen turfwinning in de regio waar we vandaag doorheen fietsen. Dit boek is te koop. Een aanrader om de fietstocht van vandaag nog eens op uw gemak nader te beleven.
Mocht U digitaal meer willen weten over onze turfgeschiedenis? Ga dan op uw computer naar: www.wegvandeturf.nl

Helaas is de fietsroutegids “Weg van de Turf”” met 9 routes langs turfrelicten in West Brabant uitverkocht. Maar ik heb hoop dat er een, mogelijk uitgebreide, herdruk komt van deze zeer praktische gids.

Het Regionaal Landschap De Voorkempen heeft het voortouw genomen voor deze initiatieven en samen met medewerkers van regionale landschappen, De Baronie van Breda en De Brabantse Wal is dit grensoverstijgende project mogelijk gemaakt.
In dit kader wil ik slechts twee personen in het bijzonder noemen te weten Ines van Limbergen en Kevin Grieten van het regionaal landschap De Voorkempen. Zij hebben de voorbije maanden met een geweldige inzet een grote prestatie geleverd om de turfwinning internationaal te laten herleven.
Cor Rops.

  1. Voorstelling van het abc turf en de tentoonstelling en startschot fietstocht door gedeputeerde Nederland (10min)

In kader van het transnationaal leaderproject wil ik jullie met trots enkele realisaties voorstellen. Realisaties van een intensief proces met heel wat partners en vrijwilligers uit Vlaanderen en Nederland.
Zo kan elke deelnemer vandaag op de fietstocht kennis maken het abc van de turfwinning. Aan de hand van dit ‘turf- ABC’ wordt 5 eeuwen turfwinning in de grensregio van de provincies Noord-Brabant en Antwerpen uit de doeken gedaan. Het ABC van de turf bestaat uit 4 logisch op elkaar volgende delen:

  • het eerste deel staat in het licht van veen als grondstof;
  • het tweede deel handelt over het proces van veen tot turf;
  • het derde deel over de veentransporten;
  • het vierde deel over de maatschappelijke organisatie van de turfwinning.

Elk deel groepeert binnen het thema de typische ‘turfwoorden alfabetisch. Zo kom je te weten wat een turfvaart , sjabberteflik en een keetwijf is.
Een grensoverschrijdende tentoonstelling werd ontwikkeld waarbij het verhaal van de turfwinning in een notedop wordt samengevat. Deze kan je hier bewonderen maar verhuist na deze voorstelling naar het informatiepunt van Brabants Landschap aan De Moeren waar fietsers hem kunnen bekijken. De tentoonstelling heeft tot doel dat hij in de streek gaat reizen en dat hij lokale tentoonstellingen kan aanvullen.

Verder zijn een aantal zaken nog in ontwikkeling en voorbereiding, zo worden momenteel alle turfrelicten digitaal in een database verzameld die dit najaar voor het grote publiek toegankelijk zal zijn.
Op de heruitgave van het boek verdwenen venen is het nog even wachten. De teksten zijn herwerkt en upgedate door Karel Leenders. Momenteel worden de nodige financiën nog gezocht om dit boek effectief te laten drukken via een uitgever.

Nieuwmoer (B)en Schijf (NL) hebben beiden terecht een monument van de Turfsteker. Beide plaatsen zijn immers ontstaan dankzij de turfwinning. Deze monumenten worden de komende maanden aangevuld met een aantal veenpalen her en der in het voormalige turflandschap. De ontworpen veenpalen geven weer hoe dik het veenpakket ter plaatse was en vormen een landart object in het open landschap.

Tot slot …Xxx wandelingen schijf (nog aan te vullen)
Ik nodig iedereen uit die hier aanwezig is om mee te fietsen (3tal km) naar het natuurgebied de Ma(a)tjes dat gelegen is te midden van een voormalig veengebied. Daar wacht u een heerlijk turfbiertje en enkele hapjes.

  1. Korte toelichting grensoverschrijdend natuurgebied de Ma(a)tjes (10min)

Korte inleiding door Regionaal Landschap de Voorkempen of schepen Kalmthout met info over het grensoverschrijdende natuurgebied de Ma(a)tjes. (nog te vervolledigen)
Voor we jullie willen uitnodigen op de receptie met turfbier en turfgebak willen we eindigen met een het gedicht van Jan Caluwaerts uit Kalmthout: Het is een ode aan De Ma(a)tjes. Voorgedragen door Cor Rops.

  1. Gedicht Cor Rops

Van 8 tot 24 augustus 2008 stond de tentoonstelling “Turf, Het Bruine Goud” van de heemkundekring De Vrijheijt van Rosendale opgesteld in het kunsthuis Ernest Albert, in Kalmthout. Dat initiatief van de VVV-Kalmthout was een groot succes. Het is basis gebleken voor een geweldige ontwikkeling. Het resultaat van die samenwerking mogen we vandaag beleven. Dank aan Lea van Looveren, Brigitte Vanden Bergh,Clarisse de Rijdt en Jos Engelen.

Op de flyer van die tentoonstelling in Kalmthout stond het gedicht van Jan Caluwaerts uit Kalmthout: Het is een ode aan De Maatjes en wil dit graag voorlezen.
Als blij in mei haar zonnebrand aan juni schenkt,
Gaat heel Nieuwmoer op stap, want Hanne Wiewau wenkt.
Bij die Maatjesvijver vol van ’t zoete leven,
Wil “Blijdenberg” telkens weer zichzelf beleven.

Pitrussen, kragen van riet en gele lissen,
Eeuwig en eeuwig: het cirkelen der lissen,
Als trouwe contoeren uit oeroude moeren,
waar witte madammen de “Kijfhoek” verlammen.

En op de Milleniumbrug een kleine Jaan,
In zijn speels gebaar wijst hij de turfsteker aan,
Die voorva van weleer, die peperkoeken steekt
En als dorpstoeverlaat de bange stilte breekt.

Boven het rietland roept de grutto fel zijn naam,
Doet de kleine Jan onbeweeglijk pal gaan staan.
Een dankbare groet van Nieuwmoer, als met die roep,
Op de huid van de wind, Jaan de turfsteker zingt.

Jan Caluwaerts